چکیده:

   کتیبه ­نگاری عرصه­­ ی کاربرد خوشنویسی در معماری بنا  است. کتیبه­ ها از دو جنبة  صورت (فرم) و محتوا­ مهم هستند. ­محتوای کتیبه‌ها، ­معتبرترین اسناد تاریخ معماری است و­ جنبه­ صوری آنها­ که از قابلیت­های حروف  بهره می­گیرد­، به­زیبا شدن فضاهای معماری منجر می­شود. ­شناسایی قابلیت­ ها و ظرفیت­ های خط در کتیبه ­ها می­تواند­ در خلق آثار هنری  امروز با هویت ایرانی و اسلامی نیز کارامد باشد.   بدین منظور کتیبه­ های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) به­ منزله ­ی جامعه مورد مطالعه انتخاب شد. چرا که کتیبه­ های این مجموعه تنوع فراوانی از نظر صورت و محتوا دارند و می­تواند جنبه­ های مختلف کتیبه ­نگاری را برملا کند. بنابراین هدف اصلی این پژوهش شناسایی قابلیت­های بصری کتیبه­ های مجموعه زیارتی امام رضا (ع) است­. بررسی­های ­کتابخانه­ای و میدانی نشان می­دهد که کیفیت­های بصری و ویژگی­های حروف به­کار رفته در کتیبه ­ها نقش مهمی در ایجاد تأثیرات بصری آن دارد. در این پژوهش به­روش توصیفی- تحلیلی سعی بر آن است، کتیبه ­های این مجموعه  ابتدا گونه­ شناسی و سپس جنبه­ ساختاری آنها بر اساس قواعد بصری مورد مداقه قرار­گیرد. نتایج این پژوهش، نشان­دهنده آن است که چگونگی استفاده از کیفیت ­های بصری نظیر: آهنگ بصری، تعادل، تباین، ترکیب ­بندی و تناسب، ­مؤثرترین ویژگی­های بصری این کتیبه ­ها است.

واژگان کلیدی: کتیب ه­نگاری، ویژگی­های ­بصری، آهنگ ­بصری، تباین، ترکیب­بندی، تناسب، گونه­ شناسی.

فهرست مطالب

مقدمه............................................................................................................................     1     

فصل اول: کلیات­ پژوهش

1– 1 بیان مسأله.............................................................................................................     4

1 – 2 اهداف پژوهش.....................................................................................................     5

1– 2 - 1 هدف اصلی..................................................................................................     5

1– 2 - 2 هدف فرعی .................................................................................................     5

1 – 3 اهمّیّت و ضرورت تحقیق ......................................................................................     5

1 – 4 سوالات تحقیق.....................................................................................................     6

1– 4 - 1 سوال اصلی...................................................................................................     6 

1 – 4 - 2  سوالات فرعی ............................................................................................     7

1 – 5 پیشینه تحقیق........................................................................................................     7

1 – 6 روش و ابزارگردآوری اطلاعات.............................................................................     10

1 – 7 روش انجام تحقیق ...............................................................................................     10

1 – 8  روش تحلیل اطلاعات .........................................................................................     10

1 – 9  تاریخچه...............................................................................................................     11

1 – 9 - 1 مجموعه زیارتی امام ­رضا (ع).........................................................................    11

1 – 9 - 2 تاریخچه حرم امام رضا (ع)  از آغاز تا پیش از حمله مغول.................................  11

1 – 9 - 3 مجموعه امام رضا (ع) در دوره مغول...............................................................   14

1 – 9 – 4 مجموعه امام رضا (ع) در دوره تیموری...........................................................   14

1 – 9 – 4– 1 صحن عتیق.........................................................................................     15

1 – 9 – 4 – 2 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع)..............................................  15

1 – 9 – 4 – 3 رواق­ها..............................................................................................     17

1 – 9 – 4 – 4 مسجد گوهرشاد .................................................................................   17

1 – 9 – 5 مجموعه امام رضا (ع) در دوره صفویه............................................................   18

1 – 9 – 5 – 1 صحن عتیق........................................................................................     19

1 – 9 – 5– 2  گنبد مطهر .........................................................................................    20

1 – 9 – 5 – 3  رواق­ها.............................................................................................     20

1 – 9 – 5 – 4 مدارس احداثی در مجموعه امام رضا (ع) .............................................   21

1 – 9 –  6  مجموعه امام رضا (ع) در دوره افشاریه تا  دوره قاجاریه ................................   21

1 – 9 –  7 مجموعه امام رضا (ع) در دوره قاجاریه .........................................................   22

1 – 9 –  7 – 1 صحن نو...........................................................................................     23

1 – 9 –  7 – 2 مدرسه علینقی ­میرزا ...........................................................................   24

1 – 9 –  7 – 3 رواق­ها.............................................................................................     24

1 – 9–  8 مجموعه امام رضا (ع) در دوره پهلوی ............................................................   25

1 – 9 –  8 – 1 رواق­ها ............................................................................................     25

1 – 9 –  8 – 2  کتابخانه آستان­قدس .........................................................................     28

1 – 9 –  8 – 3  موزه و صحن موزه ...........................................................................     28

1 – 9–  9 مجموعه امام رضا (ع) در دوره انقلاب اسلامی.................................................     29

1 – 9 –  9 – 1 صحن­ها............................................................................................     29

1 – 9 –  9 – 2 رواق­ دارالولایه..................................................................................     33

1 – 9 –  9 – 3 دانشگاه علوم اسلامی ­رضوی ..............................................................     33

1 – 10 تعاریف ............................................................................................................     33

1 – 10- 1 وجه تسمیه کتیبه..........................................................................................     33

1 – 10 - 2 کتیبه ­نگاری ..............................................................................................     34

1 – 10 - 2 ­- 1 خط کوفی .......................................................................................     35

1 – 10 – 2­ ­– 1­­- 1 کوفی­ تزیینی ...............................................................................     35

1 – 10 – 2­ ­– 1­­- 2 کوفی بنایی.................................................................................     36

1 – 10 - 2 ­- 2 خط محقق........................................................................................     37

1 – 10 - 2 ­- 3 خط ثلث...........................................................................................     37

1 – 10 - 2 ­- 4 خط نسخ..........................................................................................     38

1 – 10 - 2 ­- 5 خط تعلیق.........................................................................................     39

1 – 10 - 2 ­– 6 خط نستعلیق......................................................................................     40

1 – 10 - 3 مفاهیم بصری ............................................................................................     41

1 – 10 – 3 - 1 آهنگ بصری ..................................................................................     41

1 – 10 – 3 - 2 تعادل...............................................................................................     42

1 – 10 – 3 - 3 تباین................................................................................................     43

1 – 10 – 3 – 4 ترکیب ­بندی ....................................................................................     43

1 – 10 – 3 – 4 – 1 ترکیب عمودی .........................................................................     43

1 – 10 – 3 – 4 – 2 ترکیب متقاطع............................................................................     44

1 – 10 – 3 – 4 – 3 ترکیب مثلث .............................................................................     44

1 – 10 – 3 – 4 – 4 ترکیب اریب .............................................................................     44

1 – 10 – 3 – 4 – 5 ترکیب دایره..............................................................................     44

1 – 10 – 3 – 4 – 6 تناسب .....................................................................................     45

فصل دوم: گونه­ شناسی کتیبه ­ها

2 – 1 مقدمه .................................................................................................................     47

2 – 2 دسته ­بندی کتیبه­ ها.................................................................................................     48

2 – 2 - 1 دسته ­بندی محتوایی ......................................................................................     50

2 – 2 -1 - 1 کتیبه­ های مذهبی ..................................................................................     50

 2 – 2 -1 – 1 - 1 آیات قرآنی .................................................................................     51

2 – 2 -1 – 1 - 2 احادیث.........................................................................................     52

2 – 2 -1 – 1 - 3 ادعیه و تذکره ­ها ............................................................................     53

2 – 2 -1 – 1 – 4 ابیات شعر ....................................................................................     55

2 – 2 -1 - 2 کتیبه ­های احداثیه .................................................................................     55

2 – 2 -1 - 3 کتیبه ­های مذهبی –  احداثیه...................................................................    57

2 – 2 - 2 دسته ­بندی براساس خط.................................................................................     57

2 – 2 - 2 – 1 کاربرد خط کوفی در کتیبه­نگاری ........................................................    59

2 – 2 - 2 – 1 - 1خط کوفی ساده ............................................................................     59

2 – 2 - 2 – 1 – 2 خط کوفی­تزیینی .........................................................................    60

2 – 2 - 2 – 1 – 3 کوفی بنایی (معقلی) .....................................................................    60

2 – 2 - 2 – 2 کاربرد خط ثلث در­کتیبه ­نگاری ............................................................  61

2 – 2 - 2 – 3 کاربرد خط نستعلیق در­کتیبه­ نگاری .......................................................  65

2 – 2 - 3 دسته ­بندی براساس قالب و شکل­ کلی .............................................................   68

2 – 2 - 3  - 1 کتیبه ­های طوماری...............................................................................   69

2 – 2 - 3  - 2 قاب­بندی ­ها .......................................................................................     72

2 – 2 - 3  - 3 الواح کتیبه ­ای.....................................................................................   74

2 – 2 - 3  - 3 – 1 الواح ترنجی ...............................................................................    75

2 – 2 - 3  - 3 – 2 الواح شمسه­ای (مدور).................................................................     77

2 – 2 - 3  - 3 – 3 الواح هندسی ..............................................................................     78

2 – 2 – 4 ترکیب خط در­کتیبه ....................................................................................     80

2 – 2 – 4 – 1 کتیبه ­های تک­سطری.............................................................................     80

2 – 2 – 4 – 2 کتیبه ­های ­طوماری دوطبقه و سه­ طبقه ....................................................     82

2 – 2 – 4 – 3 کتیبه ­های­ طوماری مادر و بچه ...............................................................     84

2 – 2 – 4 – 4 کتیبه ­های­کمربندی ................................................................................     86

2 – 2 – 5 مصالح مورد استفاده در کتیبه­ ها ..................................................................     87

2 – 2 – 5 – 1 آجرکاری .........................................................................................     88

2 – 2 – 5 – 2 سنگ ...............................................................................................     90

2 – 2 – 5 – 3 گچ...................................................................................................     92

2 – 2 – 5 – 4 کاشی ..............................................................................................     93

2 – 2 – 5 – 4 – 1 کاشی­ معرق...............................................................................     94

2 – 2 – 5 – 4 – 2 کاشی ­هفت­ رنگ.........................................................................     95

2 – 2 – 5 – 4 – 3 کاشی­ زیررنگی ..........................................................................     97

2 – 2 – 5 – 4 – 4 کاشی ­زرین­فام.............................................................................     98

2 – 2 – 5 – 4 – 5 کاشی­ معقلی ...............................................................................     99

2 – 2 – 5 – 5 تزیینات چوبی....................................................................................     100

2 – 2 – 5 – 6 آیینه­ کاری.........................................................................................     101

2 – 2 – 5 – 7 فلز­کاری ...........................................................................................     102

2 – 2 – 6 رنگ در کتیبه ­ها .......................................................................................     103

2 – 3 جمع­بندی............................................................................................................     105

فصل سوم: تحلیل ساختاری کتیبه ­ها

3 – 1 مقدمه .................................................................................................................     107

3 – 2 بررسی کیفیات بصری در کتیبه ­ها ........................................................................     108

3 – 2 - 1 آهنگ بصری .............................................................................................     108

3 – 2 - 2 تعادل .........................................................................................................     112  

3 – 2 - 3 تباین...........................................................................................................     116

3 – 2 – 4  ترکیب­بندی ..............................................................................................     119

3 – 2 - 5 تناسب .......................................................................................................     125

3 – 3  مختصری درباره ویژگی­های حروف .....................................................................     128

3 – 4 کرسی.................................................................................................................     139

3 – 5 جمع­بندی  ..........................................................................................................     142

فصل چهارم: نتیجه­ گیری

4 – 1 بحث ..................................................................................................................     144

4 – 2 نتیجه ..................................................................................................................     146

4 – 3 پیشنهادات ..........................................................................................................     151

طرح عملی

معرفی ..........................................................................................................................     154

مشخصات فنی ..............................................................................................................     154

فهرست منابع ................................................................................................................     156